نگاهی به مجموعه داستان فکر ایرانی

دبیری این مجموعه را علی اصغر سیدآبادی ، روزنامه نگار و ادب‌پژوه عرصه کودکان و نوجوانان عهده‌دار بود.

 نخستین مجلد این مجموعه اوایل سال 1385 با عنوان سپیده دم اندیشه؛ از آغاز تمدن ایرانی تاپایان شاهنشاهی هخامنشی به کوشش محمدهادی محمدی و شکوه حاجی نصرالله از سوی نشر افق انتشار عمومی یافت و  تا به امروز که دو ماه به پایان سال 1386 باقی است، جلد نهم و آخر این مجموعه هم با عنوان «انقلاب مشروطه؛ پایان دوره قاجار» نوشته حمیدرضا شاه آبادی به بازار کتاب عرضه شده است تا از نظر زمانی ناشر و دست اندرکاران تهیه این مجموعه بتوانند در کمترین فاصله زمانی ممکن کار را به سرا و سرانجام موردنظر خود برسانند.
در هر حال خواننده در این 9 جلد به ترتیب با تاریخ مقاطع مختلف آشنا می‌شود.

همچنانکه ذکر شد«سپیده دم تاریخ» نخستین کتاب این مجموعه نام دارد که به بررسی تاریخ فکر ایرانی از آغاز تمدن ایرانی تا پایان شاهنشاهی هخامنشی می‌پردازد.

انسان ابتدایی در فلا‌ت ایران، آیین‌های مشترک در سراسر آسیای باختری، آریایی‌ها، هند و ایرانیان، اقوام ایرانی به فلا‌ت ایران سرازیر می‌شوند، آیین زردشت، دولت شاهنشاهی ماد، شاهنشاهی هخامنشی فصل‌های اصلی کتاب نخست این مجموعه را شکل می‌دهند.

دومین کتاب از این مجموعه «فراز و فرود» نام دارد. این کتاب تاریخ  زمان حمله اسکندر مقدونی تا پایان دوره شاهنشاهی ساسانی را روایت می‌کند و عناوین  فصل‌های مختلف آن عبارتند از امپراتوری اسکندر، اشکانیان، ساسانیان، آیین‌ها، آیین مانوی، جنبش مزدکیان، هنر علم و حکمت در دوره ساسانیان. دو کتاب نخست را شکوه حاجی نصرالله و محمدهادی محمدی به طور مشترک نوشته‌اند که پیش از این هم مجموعه تاریخ ادبیات ایران برای کودکان و نوجوانان را نوشته بودند که تا کنون 7 جلد آن منتشر شده است.

«تولد دوباره» سومین کتاب از این مجموعه است که در آن ورود اسلام به ایران و تاثیرش در ادیان، هنرها و ادبیات مورد بررسی قرار گرفته است. از دوگانگی ایرانی تا یکتاپرستی ایرانی، روییدن شعله از خاکستر، علوم اسلا‌می از خشت اول، نگاهی به اسلا‌م از دو پنجره، کفر و ایمان، از جندی شاپور تا خانه حکمت و زبان فارسی از خاموشی تا تولد دوباره از فصل‌های این کتاب هستند که علی اصغر سیدآبادی (دبیر مجموعه) آن را تالیف کرده است.

کتاب چهارم از این مجموعه «دوران طلا‌یی» نام دارد که حسین شیخ رضایی آن را نوشته است. این کتاب به دوره‌ای می‌پردازد که از آن به عنوان رنسانس ایرانی یاد می‌کنند. از آن سوی آب‌ها (‌نهضت ترجمه)، و خدا عقل را آفرید(دین ستیزی)، کردم همه مشکلا‌ت گیتی را حل (فلسفه)، انجمن سری (اخوان الصفا)، دفاع جانانه از دین (کلا‌م)، میان مسجد و بتخانه(تصوف)، دانش‌اندر دل چراغ، چراغ روشن است (علوم) و بالا‌خره کاخی بلند (ادبیات) از فصل‌های این کتابند.

«فرار از عقل» نام پنجمین کتاب از این مجموعه است که دوره حکومت سلجوقیان تا حمله مغول‌ها را بررسی می‌کند. دراین دوره با آمدن طوایف ترک به ایران که با مسلمان شدنشان همراه شد، ایران دوره جدیدی را در تاریخ خود شروع کرد که از آن به جدال قلم و شمشیر یاد می‌کنند. حسین بکایی این کتاب را نوشته است.

ششمین کتاب از این مجموعه به دوره حمله مغول‌ها و حکومتشان در ایران می‌پردازد. این کتاب را با نام «مغول‌ها» محسن هجری نوشته است. حاکمیت مغولا‌ن و کارنامه فرهنگی ایرانیان، طلوع و غروب فلسفه، دوران شکوفایی منطق، هفت شهر عشق، لا‌له‌های پارسی، دفترچه خاطرات ایران زمین و چشم در چشم ستارگان فصل های مهم این کتابند.

کتاب هفتم به دوره صفویه می‌پردازد که نخستین دولت سراسری ایرانی بعد از حکومت مغول‌ها در ایران شکل می‌گیرد. این کتاب را همانند جلد پنجم حسین بکایی نوشته است که نام جلد هفتم داستان فکر ایرانی «دوباره ایران»  است.
عمده مباحث این کتاب به شکل‌گیری حکومت شیعه در ایران اختصاص دارد.
  
 «ایران در آستانه تغییر» نام هشتمین کتاب این مجموعه است که از سقوط صفویان تا دوره ناصرالدین شاه قاجار را در بر می‌گیرد. اصلا‌حات ایرانی، تقسیم قدرت میان دین و دولت، جزیره‌های جدید و جزیره‌های قدیم، مکتبخانه‌های قدیم و مدرسه‌های جدید، هوای تازه و بالا‌خره هنر در اسارت دربار از فصل‌های این کتابند که همانند جلد سوم  علی‌اصغر سیدآبادی آن را نوشته است.

آخرین کتاب از این مجموعه که حمید رضا شاه آبادی آن را نوشته است به انقلاب مشروطه می‌پردازد. جامعه ایرانی در دوره مشروطیت، اقتصاد ایران در دوره مشروطیت، اوضاع سیاسی ایران در دوره مشروطیت، نهضت تحریم تنباکو، چه باید کرد، نگاه به غرب، نگاه به ایران باستان، نگاه به شرق، نگاه به اسلا‌م، فرهنگ و هنر ایران در دوره مشروطه از فصل‌های این کتاب است.

بررسی کتاب

پیش از این در این زمینه کتابی که تالیفی باشد و از دیگر سو ویژه نوجوانان  و جوانان هم بوده و در نهایت مجموعه‌ای از نویسندگان ایرانی آن را تالیف کرده باشند، کمتر مجال بروز پیدا کرد و نگارنده چنین کتابی را در خاطر ندارد. اگر چه برخی تحرکات در این زمینه، آن هم به صورت ترجمه‌ای و نه ویژه تاریخ فکر ایران صورت گرفته بود. برای نمونه نشر ققنوس مجموعه تاریخ جهان خود را انتشار داد که مجموعه‌ای ارزشمند و خواندنی به شمار می‌رود و یا انتشارات طرح نو کتاب تاریخ تمدن و فرهنگ جهان را به سر ویراستاری راس ئی. دان (با ترجمه عبدالحسین آذرنگ) در چهار جلد و  نزدیک به 1200 صفحه عرضه عمومی کرد. این اثر هم چه به لحاظ دقت در کار و استفاده از منابع دست اول و بهره گیری از نقشه های تاریخی و جغرافیایی اثری قابل اعتنا و خواندنی و ماندنی است.

 به نظر می‌رسد مجموعه داستان فکر ایرانی با تاسی از  چنین الگوهایی روشی مناسب را برای تدوین تاریخی مجمل از ایران برگزیده است.

دبیر مجموعه د رمقدمه خود تا حدودی به رمز گشایی از هدف خود و ناشر از این مجموعه پرداخته است که خوانندگان کتاب را به آن مقدمه که در تمامی مجلدات هم تکرار شده اند ارجاع می‌دهد.

چند پیشنهاد و انتقاد

- برخی از دوره‌های تاریخ بسیار کوتاه برگزار شده‌اند. برای نمونه «ایران در آستانه تغییر؛از حمله افغان‌ها تا مشروطه» که بخش قبل از خاندان قاجار آن تنها یک فصل کوتاه(دقیقا 5 صفحه) را به خود اختصاص داده است، در حالی که این دوره به جهت اتقاقات فراوانی که پس از سقوط اصفهان در سلطنت سلطان حسین صفوی رخ داد(حمله افغان‌ها، برآمدن نادر، کریم خان زند و...) خود می‌توانست مجلدی جداگانه را به خود اختصاص دهد.

- ای کاش علاوه بر مقدمه کلی که در ابتدای هر کتاب و از سوی دبیر مجموعه تکرار شده است، مقدمه‌ای ویژه نیز برای هر کتاب و بخش تدوین می‌شد، چرا که هر کتاب تقریبا هیاتی مستقل دارد و خواننده می‌تواند بدون نیاز به خواندن کتاب‌های قبلی یا بعدی به مستقلا هر جلد را بخواند. البته در پشت جلد هر کتاب معرفی کوتاهی از همان جلد آمده است که با این حال خواننده را از مقدمه اختصاصی بی نیاز نمی‌کند.

- با توجه به این که خوانندگان این کتاب گروه سنی نوجوانان و جوانانند می‌بایست تصویری دقیق‌تر از منابع مورد استقاده به دست داده می‌شد، به  این معنا که در هر مقطع تاریخ ضمن ارائه کتاب شناسی کلی که البته  در پایان هر کتاب آمده است، منابع اصلی و دست اول معرفی می‌شد تا اگر نوجوان یا جوانی به دانستن بیشتر موضوعات مطروحه در این کتاب علاقه‌مند بود، بتواند از میان کوهی از منابعی که به صورتی کلی و نه حتی ارجاعی در انتهای کتاب آمده است، به سراغ منابع متقن‌تر و بهتری برود. لذا پیشنهاد می‌شود ناشر یا دبیر مجموعه به کمک نویسندگان هر بخش در چاپ‌ها یا ویراسته‌های بعدی چند کتاب مهم هر مقطع تاریخی را با ذکر شناسنامه و حتی جلد کتاب معرفی کرده و در انتهای کتاب بگنجانند.

درنهایت باید کار دبیر مجموعه و نیز ناشر را ستود که در این قحطی کتاب‌های تالیفی در حوزه نوجوانان و جوانان به سراغ موضوعی نسبتا خطر خیز چون تاریخ فکر ایرانی رفته‌اند